Ayazma
Ayazma, şifalı olduğuna inanılıp kutsallık atfedilmiş su kaynağı ve üzerine inşa edilen yapıdır.
Özellikle Anadolu'daki Ortodoks Rumlar, çeşitli yerlerdeki su kaynaklarına bir aziz veya azizenin adını vermişlerdir ve bu suların, onun manevi gücü sayesinde insanlara şifa sağladıklarına inanılmıştır.[1]
Ayazmalar, şifalı getireceğine inananların sürekli ziyaret ettikleri mekânlardır; genellikle bir kilise içinde ya da bahçesinde bulunurlar; kimi ayazmalar ise müstakil mekânlardır.[2]
Kökeni ve sözlük anlamı değiştir
Kelime, Yunancada "kutsal" anlamına gelen "Hagia" (Türkçe okunuşu ile "aya) ve su anlamına gelen "ma" kelimelerinin bileşiminden gelir. Zaman içerisinde iki kelime arasına "z" kaynaştırma harfi girmiştir: Hagia(z)ma; ayazma.
Kelime Türkçede soğuk su kaynağı, pınar anlamında kulanıldığı gibi çardak, serinlenilen yer anlamında da kullanılır. Anadolu'nun birçok şehrinde serin, soğuk bölgeleri "Ayazma" olarak isimlendirilmiştir.
Tarihçe değiştir
Ayazmaların ortaya çıkışı pagan kültürdeki kutsal kabul edilen su kaynaklarına dayanır. Örneğin antik Likya’daki Letoon kentinde kutsal su kaynağının bulunduğu yerde bir "Nymphaion" (anıtsal su binası) mevcuttur. Hristiyanlığın ilk ayazması ise Filistin’in Emvâs bölgesindedir.[3]
Hristiyanlıkta kutsal su kültü, Rum Ortodoks cemaati için geçerli bir inanış olarak varlığını sürdürmüştür.[4] Özellikle Anadolu'da Rumlar, çeşitli su kaynaklarını kutsal kabul etmiş ve ayazma yapıları yapmıştır. Bizans İmparatorluğu devrinde çeşitli ayazma yapıları inşa edilmiştir ancak ayazmaların sayısı Osmanlı İmparatorluğu idaresi altında büyük bir artış göstermiştir.
Osmanlı döneminde İstanbul'daki ayazmaların sayısı o kadar artmıştır ki, 17. yüzyılda payitahtı ziyaret eden Josephus Grelot, şehirdeki ayazmalardan şöyle bahseder: "...Rum rahipler mutlaka kiliselerine yakın, ister kendilerine ister gerçekte var olan bazı iyi etkilere sâhip birkaç kuyu bulmayı becerirler".[4]
19. yüzyılda Bursa’nın sanayi ve ticareti hakkında kitap yazan Fransız seyyah Edmondt Dutemple da Osmanlı İmparatorluğu topraklarında su kaynaklarını kutsayıp ayazma haline getirmenin bir çılgınlık halini aldığını ifade etmiştir.[1]
İstanbul'da sayısı eskiden 150’yi bulan ayazmalardan özellikle bostan ya da bahçelerin içinde yer alan müstakil ayazmaların birçoğu yok olmuştur. Seksen kadar ayazma 2000'li yıllarda da varlığını sürdürmektedir.[3]
Varlığını halen sürdüren ayazmalarda, adandığı aziz veya azizenin isim gününde (yortu) ayinler yapılmaktadır.[3] Suyunun şifalı olduğuna inanılan bazı ayazmaları geçmişten beri Hristiyanların yanı sıra Müslüman halk da ziyaret etmektedir.[1]
Ayazma yapısı ve ziyaret ritüeli değiştir
Ayazmalarda değişik yollarla toplanan su, bir su teknesinde ya da havuzda biriktirilir ve genellikle kaynağın üzerine basit yapılar inşa edilir. Bazı ayazmalar küçük bir kulübe büyüklüğünde, bazıları kilise şeklindedir. Ayazma yapısı, içine konan ikona ve mumluk gibi dinsel eşyalarla bir ibadet mekanına dönüştürülür.
Ayazma sularının, o ayazmanın adandığı aziz ya da azizenin gözyaşları olduğuna inanılır; şifa niyetine içilir, vücudun ağrıyan bölgelerine sürülür. Ayazma ziyaretçileri, ziyaretleri sırasında önce bir rahip tarafından kutsanır, sonra suları içer ya da vücutlarına sürer; ardından ayazmanın koruyucusu aziz ya da azizeye dua eder; ikonası önünde mum dikip adak adarlar. Ayrılırken de küçük şişelere su koyarak hastalara götürürler.[3]
Bazı ayazmalar değiştir
- Hodegetreia Ayazması, İstanbul'da bugünkü Cankurtaran mevkiindeki Hodegon Manastırı bahçesinde bulunan, Bizans devrine ait bir ayazma idi.[5]
- Balıklı Ayazması (Zoodokhos Pege), İstanbul'da Meryem Ana'ya adanmış ayazmalardandır. Surların hemen dışında Balıklı (Pege) Kapısı’nın yakınında, Balıklı Meryem Ana Rum Manastırı içinde bulunur.
- Ayvalık'taki Panagia Phaneromeni Ayazması, 19. yüzyıl yapısıdır.
- Kırklareli'nin Kıyıköy kasabasında tabii kayaya oyulmuş Aya Nikola Manastırı içinde ayazma bulunur.
- Trabzon'daki Sümela Manastırı’nda bulunan ayazmsında şifalı olduğuna inanılan su, manastırın çekirdeğini oluşturan tabii bir mağaradan bir taş çanağa damlamaktadır; ayazma binası yoktur.[1]
Kaynakça değiştir
- ^ a b c d "Ayazma". İslam Ansiklopedisi. 13 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2020.
- ^ Yıldız, Murat. "Geçmişten Bugüne Üsküdar Ayazma Mahallesi'nde Yapı-Mekan İlişkisi" (PDF). History Studies. 30 Ocak 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b c d Soyda, Ersoy (2016). "Üsküdar Ayazmaları". Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, 11-13 Kasım 2016. 27 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Kaya, Önder. "İstanbul'da Ayazma Kültürü ve Balıklı Ayazması". Zdergisi İstanbul. 22 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2024.
- ^ "İstanbul Semtleri: Ahırkapı | HAYALLEME İstanbul". hayalleme.com. 20 Ocak 2015. Erişim tarihi: 27 Nisan 2024.