Ali Çetinkaya
Ali Çetinkaya (1877, Afyonkarahisar - 21 Şubat 1949, İstanbul), Türk asker, siyasetçi ve devlet adamı. Kel Ali lakabı ile anılır.[2]
| Ali Çetinkaya | |
|---|---|
| |
| Türkiye Ulaştırma Bakanı | |
| Görev süresi 3 Nisan 1939 - 20 Kasım 1940 | |
| Başbakan | Celâl Bayar |
| Yerine geldiği | Makam oluşturuldu |
| Yerine gelen | Cevdet Kerim İncedayı |
| Türkiye Bayındırlık Bakanı | |
| Görev süresi 16 Şubat 1934 - 3 Nisan 1939 | |
| Başbakan | İsmet İnönü Celâl Bayar |
| Yerine geldiği | Hilmi Uran |
| Yerine gelen | Ali Fuat Cebesoy |
| Türkiye Büyük Millet Meclisi 1., 2., 3., 4., 5., 6., ve 7. dönem milletvekili | |
| Seçim bölgesi | 1920 - Karahisar-ı Sahib 1923 - Afyonkarahisar 1927 - Afyonkarahisar 1931 - Afyonkarahisar 1935 - Afyonkarahisar 1939 - Afyonkarahisar 1943 - Afyonkarahisar |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 1877 Afyonkarahisar, Osmanlı İmparatorluğu 
|
| Ölüm | 21 Şubat 1949 (71 yaşında) İstanbul, Türkiye 
|
| Partisi | Cumhuriyet Halk Partisi |
| Bitirdiği okul | Mekteb-i Harbiye |
| Mesleği | Asker |
| Ödülleri |      
|
| Askerî hizmeti | |
| Bağlılığı |  Osmanlı (1898-1919) Türkiye (1919-1926)
|
| Hizmet yılları | 1898-1926 |
| Rütbesi |  Miralay
|
| Çatışma/savaşları | Trablusgarp Savaşı Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı Türk Kurtuluş Savaşı |
I. Dünya Savaşı'nda çeşitli cephelerde savaşmış bir subay; İzmir'in işgalinden sonra Türk Kurtuluş Savaşı'nın askeri anlamda “ilk kurşununu atan” kişi olarak kabul edilmiştir.[3] Bayındırlık Bakanlığı ve Ulaştırma Bakanlığı görevlerinde bulunmuş bir siyasetçi; Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Ulaştırma Bakanı’dır.
Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda, TBMM I. II., III., IV., V., VI., VII. dönemlerde meclis üyesi olarak yer aldı.
Hukukçu olmamasına rağmen ikinci dönem Ankara İstiklâl Mahkemesi başkanlığını yaptı. İzmir suikastı, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası davası gibi önemli davalara baktı. Bayındırlık Bakanlığı sırasında Ankara’daki resmi dairelerin çoğunu yaptırdı. Ulaştırma bakanlığı sırasında demiryolu politikasının savunucusu oldu.
Ankara İstiklâl Mahkemesi başkanlığı görevinde İskilipli Atıf'ın idam kararını vermiştir.
Yaşamı değiştir
1877 yılında Afyonkarahisar'da doğdu. Babası demirci ustası Ahmet Efendi, annesi Fatma Hanım’dır. Babasını küçük yaşta kaybetti.
1892’de Afyonkarahisar Rüştiyesi'nden mezun olup, aynı tarihte Bursa Askeri İdadisi'ne giriş yaptı. Ardından 13 Mart 1896 yılında girdiği Harp Okulu’ndan 25 Aralık 1898‘de teğmen rütbesiyle mezun oldu ve aynı gün, Selanik’teki III. Ordu emrine atandı. 3 Eylül 1899’da da yine 3. Ordu, 65. Alay, 3. Tabur, 1. Bölüğe atandı.[4] Devrin pek çok genç subayı gibi Balkanlar’da görev yaptı ve geleceğin ünlü subayları olan Resneli Niyazi Bey, Enver Bey, Ali Fethi Bey ile tanıştı. 1902 yılındaki Bulgar Ayaklanmasının bastırılmasında görev aldı.[5] 15 Mayıs 1903’te üsteğmen rütbesine yükseldi ve 6 Aralık 1903’te 3’üncü Ordu 37’nci Redif Alayı 3’üncü Pirlepe Taburu’nda depo memuru oldu. 1 Haziran 1904’te İştip’teki 2’nci Avcı Taburu ile eşkıya takibinde görev aldı. 1 Ekim 1905’te yüzbaşı, 1907’da Manastır'da İttihat ve Terakki Cemiyeti adlı gizli örgüte katıldı. Hareket Ordusunun 31 Mart İsyanı’nı bastırmasından sonra II. Abdülhamit’in tahtan indirilmesinde ve Alatini Köşkünde ikamete götürülürken korunmasında Muhafız Birlik Komutanı Ali Fethi Bey’in yardımcısı olarak görev aldı.[6] Trablusgarp’ın işgali üzerine gönüllü subay olarak Trablusgarp Savaşı’nda çarpıştı; Mustafa Kemal ile aynı cephede savaştı. Bu arada “deli” lakaplı Üsteğmen Halit Bey ile görev yapmış ama anlaşamadıkları için iki subayın görev yerleri değiştirilmişti.[6] Trablusgarp'taki başarılarından ötürü 6 Kasım 1913 tarihinde binbaşı rütbesine terfi etti.
I. Dünya Savaşı'nda Irak, Kafkasya ve Makedonya cephelerinde çarpıştı. 19 Nisan 1915’te yarbaylığa yükseldi. Kut'ül Ammare’de dört ay Türk Birliklerine karşı dayanan İngiliz birliğini teslim alınmasında büyük katkısı oldu. Başarılarından ötürü Türk, Alman, Avusturya madalyaları ile ödüllendirildi.
Mondros Mütarekesi'nden sonra İstanbul’da Karakol Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer aldı ve Yediler diye bilinen ilk faaliyet grubunun içinde bulundu. Anadolu'ya silah, cephane kaçırmak için uğraştı. Bu dönemde Mefharet Hanım ile nişanlandı ve daha sonra gerçekleşen evliliklerinden "İstiklal" (1923-2011) adlı bir kızı dünyaya geldi.[6]
İzmir’in işgalinden az önce, Ayvalık'taki 172. Alay Komutanlığı'na getirildi. 29 Mayıs 1919 tarihinde Ayvalık'ı işgal eden Yunan ordusuna karşı ilk direnişi başlattı ve halkın da katılımını sağlayarak, Ayvalık Cephesini oluşturdu. Günümüzde, Ayvalık'ta Yunan işgaline karşı atılan ilk kurşunun atıldığı yer olarak kabul edilen tepede onun adını taşıyan Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait Rehabilitasyon Merkezi Komutanlığı yer alır.
Ekim 1919 tarihinde askerlikten istifa etti ve 1920 yılında toplanan son Osmanlı Meclis-i Mebusanı'na Afyonkarahisar milletvekili olarak girdi. İstanbul’un işgali üzerine Malta sürgünleri arasında yer alarak yurttan uzaklaştırıldı. 1921 yılında serbest bırakıldı ve yurda dönerek Afyonkarahisar mebusu olarak TBMM 1. Dönem’e katıldı. Daha sonrasında da 22 Aralık 1924’te albay rütbesine yükseldi.
1925 yılında TBMM'de tartıştığı Ardahan Milletvekili Halit Paşa'yı öldürdü; ancak meşrû müdafaa halinde olması sebebiyle hakkında kovuşturma yapılmadı.[7]
Şeyh Said İsyanı'ndan sonra kurulan ve 7 Mart 1927 tarihine kadar görev yapan İkinci Dönem Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin başkanlığını yaptı. Mahkemenin “Üç Ali'ler” diye bilinen üyelerinden birisiydi (diğerleri; Kılıç Ali ve Necip Ali). Mahkemenin baktığı en önemli davalardan birisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası‘nin Şeyh Said İsyanı ile bağlantılı görülüp kapatılmasına yol açan davadır. Bir diğer önemli dava ise Mustafa Kemal’e karşı düzenlen İzmir Suikastı ile ilgili davadır.[2] Mahkeme bu davada Mahkeme bütün Terakkiperver mensubu milletvekillerini ve muhalefetteki etkili İttihatçıları tutuklama kararı almış; hatta tutuklananların delil yetersizliği nedeniyle serbest bırakılmasını isteyen Başbakan İsmet Bey’i de tutuklama kararı almıştır.[6]
16 Şubat 1934 tarihinde Bayındırlık Bakanı oldu. Ankara'daki resmi dairelerin çoğu, beş yıl süren bakanlığı sırasında yapıldı. Bu görevi 3 Nisan 1939 tarihine kadar sürdü. Bakanlığı sırasında 1937 yılında Almanya'ya seyahati sırasında gerçekleşen buluşma sonucu Nazi Diktatörü Adolf Hitler'le görüşen ilk Türk Bakan oldu ve Hitler'in dünyayı bir savaşa sürüklediğini tespit etti.[8]
1939-1940 yıllar arasında bir süre de Ulaştırma Bakanlığı yaptı. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Ulaştırma Bakanıdır. Bakanlığı sırasında Demiryolu politikasının savunucusu oldu ve 1200 km demiryolu yaptırdı.[3]
Ulaştırma Bakanlığı'ndan ayrıldıktan sonra 1946 yılına kadar Afyonkarahisar milletvekili olarak kaldı. Yapılan ilk serbest seçimde Afyonkarahisar halkı tarafından milletvekili seçilmedi. Ömrünün son yıllarını İstanbul’da geçirdi.
21 Şubat 1949 tarihinde İstanbul'da hayatını kaybetti. Cenazesi Afyonkarahisar'a defnedildi.
Adının yaşatıldığı yerler [3] değiştir
- Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Tren Garı,
- Afyonkarahisar/ Sandıklı Ali Çetinkaya Ortaokulu,
- Afyonkarahisar Kocetepe Üniversitesi Ali Çetinkaya Kampüsü, (Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Araştırma Uygulama Hastanesi' nin bulunduğu Üniversite Kampüsü)
- Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi,
- Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Kız Meslek Lisesi,
- Afyonkarahisar/ Merkez Ali Çetinkaya Mahallesi
- Afyonkarahisar/ Merkez Yenice Mahallesi Ali Çetinkaya Camii
- Balıkesir/ Havran ilçesi Ali Çetinkaya İlköğretim Okulu,
- İzmir/ Dikili ilçesi Ali Çetinkaya İlkokulu,
- Ayvalık Ali Çetinkaya Mahallesi ve Camii,
- Antalya/ Merkez Ali Çetinkaya Bulvarı,
- Bayburt-Gümüşhane arasında Kop dağlarının üzerindeki şehitler abidesinde Ali Çetinkaya Çeşmesi,
- Sivas/ Kangal Çetinkaya Kasabası,
- İzmir/Merkez Ali Çetinkaya Caddesi,
- Bafra-Alaçam yolu üzerinde Ali Çetinkaya Köprüsü,
- Sivas-Erzurum Demiryolu’nun Malatya’ya ayrılan noktasında Çetinkaya İstasyonu,
- Ayvalık körfezindeki Cunda Adası, resmi belgelerde Ali Bey Adası diye anılmaktadır.
- Edremit'te 19. Motorlu Piyade Tugayının bulunduğu kışlanın ismi Ali Çetinkaya Kışlası'dır,
- Burhaniye'de Ali Çetinkaya Caddesi.
- İstanbul/ Silivri Ali Çetinkaya Caddesi,
- Cevat Şakir, Mavi Sürgün başlıklı anılarında söz eder.
- Afyonkarahisar/ Sinanpaşa Ali Çetinkaya Mahallesi
Kaynakça değiştir
| Wikimedia Commons'ta Ali Çetinkaya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- ^ Harp Akademileri Komutanlığı, Harp Akademilerinin 120 Yılı, İstanbul, 1968, s. 601.
- ^ a b "Millî cellatlar, cellat mukallitleri". Taraf. 3 Nisan 2011. 14 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2012.
- ^ a b c "Mustafa Balcıoğlu, Ölümünün 48. Yılında Ali Çetinkaya, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 13:, Sayı:38 Temmuz 1997". 10 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
- ^ Ali Çetinkaya’nın hatıraları Atatürk Araştırma Merkezi tarafından yayımlanmıştır. Bk. Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Dönemi Hatıraları; Ankara 1993.
- ^ KKK.lığı Emeklilik Şubesi Arşivi, Özlük Dosyası
- ^ a b c d "Üç Ali'ler, Tarih ve Aydınlanma Sitesi, Erişim tarihi:08.08.2011". 28 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
- ^ "Mecliste Öldürülen Ardahan Milletvekili Deli Halit Paşa, Siyasalbirikim Gazetesi, 25.05.2011". 29 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
- ^ "Çetinkaya Hitler Görüşmesi, Bilici.net sitesi, Erişim tarihi:08.08.2011". 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Yeni makam |
Türkiye Ulaştırma Bakanı 3 Nisan 1939 - 20 Kasım 1940 |
Sonra gelen: Cevdet Kerim İncedayı |
| Önce gelen: Hilmi Uran |
Türkiye Bayındırlık Bakanı 16 Şubat 1934 - 3 Nisan 1939 |
Sonra gelen: Ali Fuat Cebesoy |